Doping Nasıl Tespit Ediliyor?

Son günlerde, Galatasaraylı futbolcuların saçlarını sarıya boyatmasının doping testlerinden kaçmak için yapıldığına dair iddialar sosyal medyada hızla yayılmıştı. Ancak bilimsel veriler ve uluslararası doping denetim standartları, bu tür yöntemlerin kesin bir kaçış yolu sağlamadığını gösteriyor. Dünya Dopingle Mücadele Ajansı (WADA), doping kontrollerinde saç analizini değil, kan ve idrar testlerini temel alıyor. 

Peki, Türkiye’de doping testleri nasıl uygulanıyor? Türkiye Futbol Federasyonu (TFF) ve bağlı olduğu otoriteler, futbolcuların doping denetimlerini hangi kriterlere göre gerçekleştiriyor?

Türkiye’de futbolcuların bağlı olduğu en üst kurum Türkiye Futbol Federasyonu (TFF). Doping testleri ve süreçleriyle ilgili bilgi edinmek için de TFF’nin yönergelerine bakmak gerekiyor. TFF’nin internet sitesinde, dopingle mücadeleye dair 47 maddelik bir soru-cevap listesi bulunuyor. TFF’nin paylaştığı bir diğer belgede, FIFA’nın dopingle mücadelede TFF için bağlayıcı olduğu ve FIFA’nın da Dünya Dopingle Mücadele Ajansı (WADA) ile uyumlu çalıştığı belirtiliyor. WADA, dopingle mücadelede bağımsız bir otorite olarak 4 Şubat 1999’da İsviçre’nin Lozan kentinde kuruldu. Yaklaşık bir yıl sonra, Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC) ve 140’tan fazla ülkenin hükümetleri desteğiyle resmi olarak faaliyetlerine başladı.

TFF’nin yönergelerine göre, bir futbolcunun doping yaptığı sayılan kural ihlalleri açıkça belirtilmiş durumda. 

Bu maddelerden herhangi birinin gerçekleşmesi, futbolcunun doping yaptığı anlamına geliyor ve disiplin yaptırımlarına yol açabiliyor.

Doping yasakları, performans artırıcı maddeler, sporcu sağlığına zarar verebilecek maddeler, spor ruhuna aykırı maddeler ve maskeleyici özelliği olan maddeleri kapsıyor. Günlük hayatta yaygın olarak kullanılan bazı reçetesiz ilaçlar, özellikle soğuk algınlığı ilaçları ve ağrı kesiciler, doping testlerinde pozitif sonuca yol açabiliyor.

Bazı vakalarda tedavi için alternatif bir ilaç bulunmuyorsa, futbolcu tedavi amaçlı kullanım istisnasından yararlanabiliyor. Elit sporcuların yer aldığı kayıtlı test havuzundaki oyuncular, izin kapsamında bu ilaçları kullanabilir. Yasaklı maddeler listesi her yıl WADA tarafından güncellenerek yayınlanıyor.

Türkiye’de doping kontrolünden sorumlu kurul, Türkiye Dopingle Mücadele Komisyonu. WADA kuralları çerçevesinde hareket eden bu komisyon, futbolculardan alınan numunelerin WADA onaylı laboratuvarlarda test edilmesini sağlar. Doping kontrolleri antrenman döneminde, maç öncesinde, devre arasında, maç sonunda ve diğer uygun zamanlarda yapılabilir. Hangi maçlarda doping kontrolü uygulanacağına, takım sayısı, maç sayısı, müsabakanın önemi ve seyahat şartları gibi kriterlere bakılarak TFF Dopingle Mücadele Kurulu Başkanı karar verir. Ayrıca, doping testlerinin tahmin edilemez olması, planlamada en çok dikkat edilen unsurlardan biri.

TFF’nin sitesinde, doping kontrolüne seçilen sporcuların belirlenmesinde WADA ve Türkiye Dopingle Mücadele Komisyonu tarafından belirlenen standartların uygulandığı vurgulanıyor. WADA, caydırıcılığı artırmak için bilgiye dayalı ve giderek daha sıkı hale gelen testler yapılmasını öneriyor. Bu doğrultuda TFF, doping testlerini dört gruba ayırıyor: rastgele seçim yöntemiyle tesadüfi futbolcular belirlenirken, hedef test belirli bir oyuncuya yönelik yapılıyor. Müsabaka içi ve dışı testler, maç sırasında veya dışında yapılan testleri kapsarken, kayıtlı test havuzu ise düzenli olarak test edilen elit sporcuları içeriyor. Rastgele seçimle yapılan doping testlerinde, teste girecek futbolcu kura ile belirleniyor. Hedef test ise Türkiye Dopingle Mücadele Komisyonu tarafından, belirli dönemlerde performansında ani artış görülen futbolculara uygulanıyor. Ayrıca, önemli maçlar öncesinde ve sonrasında, finallerde, rekor kırılan karşılaşmaların ardından ve madalya ya da kupa kazanan takımlara doping testi yapılıyor. Kayıtlı test havuzundaki futbolcular ise düzenli ancak tahmin edilemeyen zamanlarda teste tabi tutuluyor.

WADA yönetmeliğine göre, doping testi uygulanacak sporcuya önceden haber verilir. Sporcu, kimlik bilgilerini doğruladıktan sonra görevli gözetiminde idrar veya kan numunesi verir. Numuneler, sporcu tarafından açılan A ve B numune şişelerine konulur ve yine sporcu tarafından şişeler sıkıca kapatılır. İki ayrı numune alınmasının nedeni, A numunesinde yasaklı madde tespit edilirse, sporcunun itiraz hakkını kullanarak B numunesinin de analiz edilmesini talep edebilmesidir.

Sporcudan alınan kan ve idrar numunelerinin analiz sonuçları, WADA tarafından geliştirilen Anti-Doping Administration Management System (ADAMS) adlı sisteme yüklenir. ADAMS, sporcunun yer bildirimleri, test geçmişi, laboratuvar sonuçları, Sporcu Biyolojik Pasaportu (ABP), Tedavi Amaçlı Kullanım İzinleri (TAKİ) ve doping kural ihlalleri gibi birçok veriyi içeren web tabanlı bir sistem. Bu sistem sayesinde sporcunun vücudundaki değişimler geçmiş verilerle karşılaştırılarak takip edilir. Eğer anormal bir sapma tespit edilirse, bu durum dopingle mücadele komisyonuna bildirilir. Ayrıca, WADA, büyüme hormonu gibi farklı parametrelerin de takibinin yapılması için çalışmalar yürüttüğünü belirtiyor.

TFF’nin doping yönetmeliği, Türkiye Dopingle Mücadele Komisyonu’nun Dopingle Mücadele Talimatı ve WADA’nın test ve araştırma standartlarında, idrar ve kan dışında başka bir numunenin test edileceğine dair doğrudan bir ifade bulunmuyor. Bu üç talimatnamede de saç örneği alınmasına ilişkin herhangi bir bilgi yok. 

Türkiye Dopingle Mücadele Komisyonu’nun Dopingle Mücadele Talimatı’nda, yasaklı madde veya yöntemlerin tespitine dair geniş kapsamlı ifadeler yer alıyor. Örneğin 2.2. maddede, yasaklı bir maddenin veya yöntemin kullanılması ya da kullanımına teşebbüsün, “güvenilir her türlü yöntem aracılığıyla saptanabileceği” belirtilmiş. 6.2. maddesinde ise, WADA tarafından belirlenen diğer maddelerin tespit edilmesi ve sporcuların idrarında, kanında veya diğer vücut dokularında DNA ya da genom haritasının çıkarılması gibi uygulamalara da yer verilmiş. Bu ifadeler, idrar ve kan dışındaki numuneler üzerinden de doping tespiti yapılabileceğine işaret ediyor.

WADA’nın sitesinde yer alan bilgilerde de kan ve idrar numunesinin dışında başka bir numune toplama işleminin yer almadığı fark ediliyor. Yine WADA’nın hazırladığı yönetmelikte de başka bir numune testinden bahsedilmiyor. 

WADA, 2013’te uyuşturucuyla mücadele kapsamında saç analizinin sporculara uygulanabileceğini belirten bir açıklama yapmıştı. Ancak, aradan geçen 12 yılda saç analizi, WADA tarafından resmi olarak kabul edilen bir test yöntemi haline gelmedi. 2017’de FIFA ile ortak bir çalışma yürüten WADA, saç testinin hassasiyetten yoksun olduğunu ancak geçmişe yönelik bilgi sağlayabildiğini ortaya koyan bir araştırma paylaştı. Araştırmada, koyu renkli saçlarda dopinge dair izlerin tespit edilmesinin daha kolay olduğu ifade edilerek, yöntemin doğruluk ve eşitlik açısından tartışmalı olabileceği vurgulandı.

Dopingle mücadele, sporun adil rekabet, eşit şartlar ve doğal yeteneklerin korunması ilkeleri üzerine inşa edilse de, bu politikaların bilimsel ve etik açıdan sorgulanabilir olduğunu düşünen bir kesim de mevcut. Bu görüşü savunanlara göre, yeni nesil performans artırıcı maddeler sürekli gelişmekte ve yasaklar yalnızca “yakalanabilen” sporcuları cezalandırarak gizli bir eşitsizlik yaratıyor. Doping teknolojisi ve tespit yöntemleri arasındaki yarış, konunun en kritik noktalarından biri. Laboratuvar testlerinin yeterince gelişmemesi veya güncellenmemesi, yeni nesil doping maddelerinin uzun süre fark edilmeden kullanılmasına yol açabiliyor. Bu durum, daha fazla kaynağa ve teknolojiye erişimi olan sporculara avantaj sağlarken, yasakların aslında gizli bir ayrıcalık sistemini pekiştirdiği eleştirisini gündeme getiriyor.

Doping ve performans artırıcı teknolojilere yönelik tartışmalar, yalnızca spor etiğiyle sınırlı kalmayıp insan doğasının ne ölçüde “modifiye” edilebileceği gibi daha derin bir felsefi soruya da uzanıyor. Bir grup, bu tür müdahalelerin sporu mekanik bir yarışa dönüştüreceğini ve temel değerlerini zedeleyeceğini savunurken, diğerleri ise “doğal” ve “yapay” arasındaki sınırın, bilim ve tıp ilerledikçe bulanıklaştığını öne sürüyor. Bu perspektife göre, protein takviyelerinden özel antrenman metotlarına kadar birçok uygulama zaten performans artırma amacı taşıyor ve modern sporun bir parçası haline gelmiş durumda. Bu noktada temel soru, hangi müdahalelerin etik ve kabul edilebilir, hangilerinin ise yasaklı sayılması gerektiği oluyor.