İdam Cezası ve Uluslararası Hukuk

15 Temmuz 2016 darbe girişimi sonrasında Türkiye gündemine giren idam cezası konusuna, 2015’te dünyada idam cezasının uygulanışı ile ilgili istatistikleri inceleyerek başlamıştık. Bu bültende ise idam cezası ile ilgili uluslararası mevzuatı, Uluslararası Af Örgütü’nün (UAÖ) raporlarından faydalanarak ele aldık.

Önceki içeriğimizde de belirttiğimiz gibi bugün için 102 ülkede idam cezası hukuken yürürlükten kaldırılmış durumda. Türkiye de idam cezası uygulamasına 1984 yılında fiilen, 2004 yılında ise  hukuken son vermişti. Günümüzde idam cezası ağırlıklı olarak Orta Doğu, Afrika ve Asya ülkelerinde uygulanmaya devam ederken, batı dünyasında ise bu uygulamaya devam eden iki ülke Japonya ve ABD. Avrupa kıtası ise bilhassa 2. Dünya Savaşı sonrasında idam cezalarının fiili ve hukuki uygulamasını büyük ölçüde bitirmiş durumda. Bugün  için kıtada hukuken ve fiilen idam cezası uygulayan tek ülke Belarus. AB özelinde bakıldığında ise idam cezasının hukuken yürürlükten kaldırılmasının AB üyeliği için ön koşullardan birisi olduğunu görüyoruz.

Uluslararası Af Örgütü, idam cezalarının başta BM Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi olmak üzere çeşitli uluslararası hukuk metinlerinde açıkça yasaklandığını belirtiyor. UAÖ, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin yaşam hakkını savunan 3. maddesi ile işkence ve insanlık dışı cezaları yasaklayan 5. maddelerinin idam cezasına açıkça karşı olduğunu belirtiyor.

BM Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi 2. Protokolü (1966), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 6. Protokolü (1950) ve Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi, İdam Cezasının Kaldırılması Protokolü (1969) belgeleri savaş zamanları dışında idam cezasının kullanılmasını yasaklayan sözleşmeler arasında yer alıyor. Ayrıca Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 13. Protokolü savaş zamanları da dahil olmak üzere her durumda idamın yasaklanmasını öngören bir diğer sözleşme protokolü. Türkiye BM Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin ilgili protokollerine taraf ülkeler arasında yer alıyor.

İdam cezasının kısmen (barış zamanında) ya da tamamen yasaklanmasını savunan bu belgeler dışında, kimi tamamlayıcı belgeler ise idam cezasının uygulanışına kısıtlamalar getiriyor. Örneğin birçok uluslararası tamamlayıcı metin, idam cezasının geriye dönük olarak uygulanamayacağını (geriye yürümezlik ilkesi) belirtiyor. Bu ilke doğrultusunda, Türkiye’de idam cezasının geri getirilmesi durumunda dahi, darbe girişiminin işlendiği sırada idam cezası yürürlükte olmadığından ötürü darbecilerin idam edilmesi hukuken mümkün olmayacaktır.

UAÖ’nün incelediği uluslararası metinlerin tamamında idam cezası mahkumlarının hepsinin adil yargılanma, temyiz ve adli inceleme ile af talebinde bulunma haklarının korunması yönünde ifadeler bulunuyor. Metinlerde öne çıkan diğer ortak noktalar ise idam cezasının sadece en adi suçlar için uygulanması, 18 yaş altında işlenen suçların muaf tutulması ve kadınların hamilelikleri süresince idam edilmemesi şeklinde sıralanabilir. Aşağıdaki tabloda başlıca uluslararası metinlerin idam cezası konusunda ne gibi düzenlemeler getirdiği özetleniyor. UAÖ’nün orijinal çalışmasında Cenevre Sözleşmesi ile BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi’nin değişik yıllarda yayınladıkları kararlar ve ek protokoller ayrı ayrı değerlendirilirken, biz tablomuzda daha derli toplu bir görüntü sunmak adına ilgili sözleşmeleri bir bütün olarak ele aldık.

KSHUS: Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi
     BMESK: BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi
     AİHS: Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi
     BMİHK 2005/59: BM İnsan Hakları Komisyonu 20 Nisan 2005 tarihli, 2005/59 sayılı karar