Kapitalizmin Kayırmacı Yüzü: Ahbap Çavuş Kapitalizmi

ABD Başkanı Donald Trump, ikinci dönemine başlarken en dikkat çeken farklardan biri, 195 milyar doları aşan servetiyle Tesla, SpaceX ve X platformunun sahibi Elon Musk ile kurduğu açık ve yakın ilişkisi. Musk’ın Trump yönetimiyle olan etkileşimleri ve sağladığı ayrıcalıklar artık gizlenme gereği duyulmayan bir seviyeye ulaştı. Örneğin, Elon Musk, Trump’ın başlattığı “Hükümet Verimliliği Departmanı” adlı girişimin başına getirildi. Ancak bu pozisyon, Musk’ın SpaceX ve Tesla gibi büyük federal yüklenicilerle doğrudan bağlantılı olması nedeniyle ciddi çıkar çatışmalarına yol açıyor. Ayrıca, Musk liderliğindeki bu departman, Tüketici Finansal Koruma Bürosu gibi düzenleyici kurumların etkisini zayıflatarak, Musk’ın şirketlerinin daha az denetime tabi tutulmasını sağlıyor.

İş insanlarının güç sahibi politikacılarla çeşitli boyutlarda ilişkiler kurarak bazı “kayırmalar” elde etmesi yeni bir şey değil. Hatta bunun artık yaygınlaşıp sistemin bir parçası haline gelmesine verilen bir isim de var: Crony Capitalism. Türkçeye yandaş kapitalizmi, eş dost kapitalizmi ya da ahbap çavuş kapitalizmi olarak çevrilen bu terim ekonomik başarının serbest piyasa rekabetinden ziyade, iş insanları ile hükümet yetkilileri arasındaki yakın ilişkilere dayandığı bir sistemi ifade ediyor. Yani, bu sistemde bir şirketin başarısı iş adamlarıyla hükümet arasındaki yakın ilişkilere bağlı ve iş adamları sorunları siyasal iktidar ve bürokratlara dayalı ilişkiler sayesinde çözüyor. 

Bu tür bir sistemde, siyasi bağlantıları olan bireyler ve işletmeler, vergi indirimleri, devlet hibeleri veya diğer hükümet destekleri gibi ayrıcalıklardan faydalanarak haksız avantajlar elde ediyorlar. Bu durum, serbest piyasa rekabetini engelleyerek ekonomik büyümeyi zorlaştırıyor, inovasyonu kısıtlıyor ve sosyal eşitsizliği artırıyor. 

Politikacılar ve iş insanları arasındaki ilişkiler sıkça gündeme gelse de, bir ülkede ahbap çavuş kapitalizminin boyutunu doğrudan ölçmek zor. Bu nedenle, dolaylı göstergeler üzerinden bir değerlendirme yapmak gerekli.

The Economist, 2014 yılından bu yana Ahbap Çavuş Kapitalizmi Endeksi yayınlayarak bu durumu analiz etmeye çalışıyor. Endeks, Forbes verilerini kullanarak, rant ağırlıklı sektörlerde faaliyet gösteren milyarderlerin toplam servetini hesaplıyor ve bu toplamı dünya gayri safi yurt içi hasılası (GSYİH) ile karşılaştırıyor. Elde edilen oran ne kadar yüksekse, o ülkenin ekonomisinin ahbap çavuş kapitalizminden o kadar etkilendiği öngörülüyor.

The Economist, Ahbap Çavuş Kapitalizmi Endeksini oluştururken, tekelleşmeye açık, yoğun devlet müdahalesi gerektiren veya lisanslama zorunluluğu bulunan sektörleri dikkate alıyor. Bu kapsamda kumarhaneler, kömür, palmiye yağı ve kereste, savunma sanayi, mevduat kabul eden bankacılık ve yatırım bankacılığı, altyapı ve boru hatları, petrol, gaz, kimyasallar ve enerji sektörü, limanlar ve havaalanları, gayrimenkul ve inşaat, çelik, madencilik ve emtia ticareti, kamu hizmetleri ve telekomünikasyon gibi sektörler inceleniyor. Uluslararası Şeffaflık Derneği, bu sektörlerin rüşvet ve yolsuzluğa daha yatkın olduğunu ve devletle yakın ilişkiler geliştiren iş insanlarının bu alanlarda büyük ayrıcalıklar elde edebildiğini belirtiyor.

The Economist’in 2023 yılı için hazırladığı rapora göre, Rusya ahbap çavuş kapitalizminin en yaygın olduğu ülke olarak birinci sırada yer alıyor. Raporda, iktidarla yakın ilişki içerisindeki sektörlerden elde edilen milyarder servetinin GSYH’nin %19’una ulaştığı belirtiliyor. Ancak Ukrayna savaşı, bu servetin azalmasına neden oldu. 2021 yılında 456 milyar dolar olan yandaş serveti, 2023’te 387 milyar dolara geriledi. Dahası, Rus milyarderlerin yalnızca beşte biri yandaş olmayan sektörlerden gelir elde ediyor, bu da ülke ekonomisindeki dengesizliği ve devletle iç içe geçmiş sermaye yapısını gözler önüne seriyor.

The Economist’in 2023 Ahbap Çavuş Kapitalizmi Endeksi’nde en dikkat çekici ülkelerden biri Çekya oldu. Listenin ikinci sırasında yer alan Çekya’da, GSYH’nin %15’i, devletle yakın ilişkili sektörlerdeki milyarderlerin servetinden oluşuyor. Üstelik, 2021’de ilk 20’ye bile giremeyen ülke, kısa sürede en üst sıralara yükseldi. Rapora göre, Çekya’nın en zengin 11 kişisinin toplam serveti GSYH’nin %18’ine ulaşıyor. Ancak, ülkenin ekonomik yapısındaki çarpıklığı gösteren en önemli veri, milyarder servetinin yalnızca altıda birinin devletten bağımsız sektörlerde faaliyet gösteren girişimciler tarafından elde edilmesi. Bu durum, Çekya’da ekonomik gücün büyük ölçüde devlet bağlantılı iş çevrelerinde toplandığını ortaya koyuyor.

Endekste üst sıralarda yer alan Malezya da, devletle yakın ilişkili sermaye yapılarının belirgin olduğu ülkeler arasında. Malezya’da, devlet destekli şirketler ve politikacılar arasındaki güçlü bağlar, özellikle altyapı, enerji ve bankacılık sektörlerinde dikkat çekiyor. Devlete ait firmalar ile özel sektör arasındaki sınırların belirsiz olması, büyük sermayenin sınırlı bir grupta toplanmasına yol açıyor. Türkiye ise listenin 24. sırasında yer alıyor. Açıklanan endekste Türkiye’nin gayrisafi yurtiçi hasılasında ahbap-çavuş kapitalizminin payı, %2,5 olarak açıklandı. Türkiye ayrıca yandaş sektörlerin gayrisafi yurtiçi hasıla içindeki payının en yüksek olduğu 15. ülke olarak göze çarpıyor. 2021 yılında hazırlanan raporda Türkiye 13. sırada yer alıyordu.