Olimpiyatların Ekonomisi: Masraf mı, Fırsat mı?

Olimpiyatlar, yıllardır en prestijli spor etkinliklerinden biri olarak kabul ediliyor. Her ne kadar son yıllarda etkinliğe ev sahipliği yapmak isteyen kent sayısı azalsa da dünyanın dört bir yanındaki ülkeler, dört yılda bir düzenlenen yaz olimpiyatlarına ev sahipliği yapabilmek için yarışıyor. Bu büyük organizasyonu düzenleyecek ülke ve şehir, Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC) tarafından belirleniyor.

2024 Yaz Olimpiyatları’na ev sahipliği yapmak için Paris, Hamburg, Budapeşte, Roma ve Los Angeles başvuruda bulunmuştu. 2015 yılında Hamburg, 2016’da Roma ve 2017’de Budapeşte adaylıktan çekildi. İki aday kentin kalmasıyla  IOC, İsviçre’nin Lozan kentinde toplanarak 2024 ve 2028 yıllarında olimpiyatların düzenleneceği şehirleri aynı gün açıkladı. 2024 Yaz Olimpiyatları Paris’e, 2028 Yaz Olimpiyatları ise Los Angeles’a verildi. 

Olimpiyatların ev sahibi şehirler için bir masraf mı yoksa fırsat mı olduğu uzun süredir tartışma konusu. Bir yandan, olimpiyatları düzenlemek büyük finansal yükler getirirken, diğer yandan turizm, altyapı gelişimi ve küresel tanıtım gibi birçok avantaj da sunuyor. 

Farklı kaynaklarda Fransa’da düzenlenecek Paris 2024 oyunlarının toplamda 9,7 milyar euro gibi maliyeti olacağı tahmin ediliyor.  Olimpiyat komitesi bu bütçeye 4.38 milyar euro destek sağlarken bütçenin geri kalanını bilet, lisans, TV hakları, sponsorluk ve ülkelerin kamu bütçesi gibi kalemlerden gelecek tahmini gelirlerden oluşuyor. Kesin maliyeti belli olmasa da Paris Olimpiyat Oyunlarının 3 ila 5 milyar dolar arasında kamu parasına mal olacağı düşünülüyor. Kalıcı yapıların inşası için ayrılan bütçe ise 4.4 milyar euro açıklandı. Bu paranın 1,7 milyar euro’luk kısmı kamuya aitken, geri kalan kısmı ise Olimpiyat tesislerinin teslimatını yapmakla görevli şirket olan Solideo’ya ait.

Fransız ekonomistler, özel sektörden gelen destek ile kamu desteği birleştirildiğinde Paris’te düzenlenecek oyunların maliyetinin 9 milyar euroyu aşabileceğini belirtiyor. Ekonomistler oyunların kâr sağlayıp sağlamayacağını tahmin etmenin çok zor olacağını da ifade ediyor. Oxford Üniversitesinin yaptığı araştırmaya göre günümüzde yaz olimpiyatlarının ortalama maliyeti 8 milyar ABD dolarını buluyor.

Hali hazırda Almanya’nın Avrupa Şampiyonasına ev sahipliği yaptığı bu sene Deutsche Bank büyük turnuvaların ekonomiye etkisine dair bir araştırma yayınladı. Haziran 2024 paylaşılan araştırmaya göre Olimpiyatlara veya FIFA Dünya Kupası'na ev sahipliği yapan ülkeler, yeni stadyumlar ve kamusal altyapı için yapılan ve çoğunlukla büyük ve kamu tarafından finanse edilen yatırım dalgalarından nadiren olumlu ekonomik veya sosyal getiri elde ediyor.

Öte yandan, Limoges Üniversitesi'ne bağlı Hukuk ve Spor Ekonomisi Merkezi yaptığı çalışmada Olimpiyat oyunlarının Paris ekonomisine etkisini araştırdı. 2018 ile 2034 yıl aralığının baz alındığı araştırmada Olimpiyat oyunlarının Paris bölgesine 6,7 milyar ile 11,1 milyar avro arasında ekonomik fayda sağlayacağı belirtiliyor.

Paris bu sene 28 Ağustos - 8 Eylül tarihleri arasında Paralimpik Oyunlarına da ev sahipliği yapacak ancak bilet satışı konusunda sıkıntılar yaşanıyor. Spor Bakanı Amélie Oudéa-Castéra Mayıs ayında yaptığı açıklamada 930 bin bilet satıldığını ifade etti. Bu da biletlerin yalnızca 3’te 1’inin satıldığı anlamına geliyor. Ekim 2023’te toplam 2,8 milyon bilet satışa sunuldu. Fransız hükümeti, yaşanan bilet sıkıntısından dolayı Paralimpik Oyunlarının organizatörlerine 33 milyon euro destek gönderdi.

Öte yandan, Paris’te olimpiyat oyunlarının maliyeti ile alakalı ilginç tartışmalar ve protestolar da yaşanıyor. Olimpiyatlarda yüzme etkinliklerinin nehirde yapılabilmesi için yüzyıllardır kanalizasyon ve çeşitli şehir pisliğinin içerisine aktığı Seine nehrinin yüzülebilir hale gelmesi için 1,4 milyar euro harcandı ancak Olimpiyatlara kısa bir süre kala yapılan testlerde nehirin yüzmeye uygun olmadığı tespit edildi. Yayınlanan araştırmanın ardından Paris Belediye Başkanı Anne Hidalgo, 23 Haziran'daki Olimpiyat ve Paralimpik Günü şerefine Seine nehrine tören dalışı yapacağını açıkladı. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un da Anne Hidalgo’ya eşlik edeceği ifade edildi. Bunun ardından, sosyal medyada #JeChieDansLaSeineLe23Juin ("23 Haziran'da Seine Nehri'ne tuvaletimi yapıyorum") kampanyası başlatıldı ancak 23 Haziran’da yüzme etkinliği gerçekleşmediği için de protesto yapılmadı. Öte yandan Seine nehrinde yapılan yeni analizlerin sonucunda nehirde, Dünya Triatlon Federasyonu tarafından belirlenen maksimum eşik değerden 10 kat daha fazla E. coli bakterisi bulunduğu ifade edildi. Anne Hidalgo 17 Temmuz’da yapılan törende Seine nehrine dalış yaptı fakat Emmanuel Macron ona eşlik etmedi.

Olimpiyat oyunlarına ev sahipliği yapmak yüksek maliyetlere sebep oluyor. Yüksek maliyetleri karşılayacak bir kâr modeli oluşturmak ve şehrin ekonomisine katkı sağlamak ise işin en zor kısımlarından bir tanesi.  

Lozan Üniversitesi'nde coğrafya ve sürdürülebilirlik profesörü olan Martin Müller, Olimpiyatlar, Dünya Kupası gibi büyük organizasyonların şehirlere olan ekonomik katkısını araştırdığında çarpıcı bir sonuçla karşılaştı. 2000’de Sidney'de düzenlenen yaz olimpiyatlarından beri kâr eden bir şehir bulunmuyor. Avustralya İstatistik Bürosu'ndan elde edilen verilere göre Avustralya 2000’de olimpiyatların meyvesini üçüncü çeyrekte 1,4 milyar dolar gelir ederek toplamaya başlamış.  Martin Müller’in yaptığı araştırmada 1964 yılından 2016 yılına kadar 3 organizasyonun kâr edebildiği görülüyor. En yüksek kârı elde eden organizasyon ise 1984 Los Angeles Olimpiyatları.

1984 Yaz Olimpiyatlarını düzenlemek için iki şehir adaylık başvurusunda bulundu. Tahran’ın başvurusu yaşanan ayaklanmalardan dolayı iptal edildiği için Los Angeles tek şehir olarak olimpiyatları düzenleme fırsatına sahip oldu. 

Martin Müller’e göre şehirler arası rekabetin yüksek olduğu yıllarda olağandışı vaatlerin verilmesi hem şehirleri zor duruma sokuyor hem de büyük zararlara yol açıyor. 2024 Paris Yaz Olimpiyatları ve 2028 Los Angeles Yaz Olimpiyatları ise tek aday olmalarıyla 1984 Yaz Olimpiyatlarıyla benzerlik taşıyor.

Amerikalı akademisyen John Lauermann ise bu teze karşı çıkıyor. ABD'de düzenlenen Oyunların kentsel planlama tarihinin izini süren Lauermann, başka hiçbir ev sahibinin 1984 Los Angeles modelini tekrarlayamayacağını belirtiyor.

Olimpiyat tarihinin en çok zarar eden kenti Montreal ise 1976 Yaz Olimpiyatlarını düzenleyebilmek için Moskova ve Los Angeles ile mücadele verdi. Kanada’nın Montreal kentinde yapılan organizasyon belirlenen maliyetin yüzde 720 üzerine çıkarak tüm zamanların rekorunu elinde bulunduruyor.

Oxford Üniversitesinin 2024 yılında yayınladığı araştırmaya göre 2024 Paris Yaz Olimpiyatlarının 2008 yılında Çin’in Pekin kentinde düzenlenen Yaz Olimpiyatlarından beri en düşük maliyetle düzenlenen organizasyon olması bekleniyor. Bugüne kadarki en pahalı Yaz Oyunları 23,6 milyar ABD Doları ile 2016 Rio oldu. Ancak, Resmi Oyunlar Raporu 2021 Tokto'nun maliyetini 13.7 milyar ABD Doları olarak belirtse de ekonomist Andrew Zimbalist, raporlarda Tokyo Belediyesinin harcalamarına yer verilmediğini, bu harcamaların da eklenmesiyle Tokyo Oyunlarının maliyetinin 19,2 milyar ila 33,4 milyar ABD Doları arasında olduğunu savunuyor. Andrew Zimbalist’in bu miktara ulaşırken resmi raporda yer almayan ulaşım altyapısı ve  meteoroloji uydusu için yapılan harcamaları da dahil ettiğini belirtmek gerekiyor.

Öte yandan, Tokyo Olimpiyatları düzenleme komitesinin eski üyelerinden Haruyuki Takahashi organizasyonun hazırlığı sırasında 1,4 milyon ABD Doları rüşvet aldığı iddiasıyla yargılanıyor.

Aynı araştırmaya göre Olimpiyatların, reel olarak %159 ile tüm mega projeler arasında ikinci en yüksek ortalama maliyet aşımına sahip olduğu görülüyor. Yalnızca nükleer atık bertaraf projelerinin reel olarak %238 ile 1960 yılından beri yalnızca 3 organizasyonu kâr açıklayan Olimpiyatlardan daha yüksek maliyet aşımına sahip olduğu dikkat çekiyor.

Oxford Üniversitesi, yaptığı araştırmaların sonucuna dayanarak Olimpiyatların pahalıya mal olduğu ve bütçeyi aştığı konusunda araştırmacılar arasında giderek artan bir fikir birliğinin sağlandığını belirtiyor.