Dünyanın En Eski Aşı Sertifikasının 1721’de Osmanlı İmparatorluğu'nda Verildiği İddiası Doğru mu?

Bir Twitter hesabı tarafından 7 Eylül 2021 tarihinde yapılan paylaşımda yer alan arşiv belgesinin 1721 tarihli dünyanın ilk aşı sertifikası olduğu ve sertifikanın Osmanlı İmparatoru tarafından verildiği iddia edildi.

Paylaşımda geçen metin şu şekilde:

Söz konusu iddia yalnızca Türkiye’de değil, Endonezya gibi birçok ülkede ve sosyal medya platformunda yayılıyor. İddia, ülkeler arası geniş bir yayılım ağı bulmuş ve daha önce AFP Factcheck tarafından da incelenmiş.

Sosyal medyada en eski aşı sertifikası olduğu ve 1721 tarihinde verildiği iddia edilerek yayılan belge, eski Türkçe ile “Aşı Şehadetnamesi” başlığını taşıyor. Başlığın hemen altında ise latin harfleri ile Fransızca aynı anlama gelen “Certificat du Vaccin” ifadesi bulunuyor.

Aşılanan kişinin ismi, yaşı, mesleği, babasının ismi, baba mesleği, mezhebi, şehri, kazası, semti, mahallesi, sokağı ve hane numarası bilgilerini doldurulacak alanlar olarak barındıran belgenin sahip olduğu bu form ve yapı, Osmanlı arşiv belgeleri arasında döneme ait birçok aşı sertifikasında görülebilir.

Sosyal medyada yayılmakta olan aşı sertifikasının sahibi ise, belgede doldurulmuş alanlara göre Boyacı Nikola oğlu Rum asıllı Konstantin. Belgeden, Konstantin’in aşı sertifikasını aldığı zaman 22 yaşında olduğu ve İstanbul Balat’ta Lonca Mahallesi’nde ikamet ettiği anlaşılıyor.

Üzerinde bulunan tuğra II. Abdülhamit’e ait olan belgenin devamında, “Bâlâda hüviyet ve ikametgahı muharrer zat üçüncü defa olarak aşılandığını mübeyyin işbu şehadetname yeddine ita kılındı.” ifadeleri ile belirtildiği üzere Konstantin, üçüncü aşısını tamamlayarak bu belgeyi almış. Sertifikanın veriliş tarihi belgede 1322 olarak belirtilmiş. Bu tarih, 1906 yılına karşılık geliyor.

Osmanlı İmparatorluğu’nda aşı uygulamaları, çiçek hastalığı özelinde Lady Mary Wortley Montagu’nun (1689-1762) mektupları üzerinden 18. yüzyıla kadar izlenebiliyor. Bu uygulamanın tarihi ise Doğu Asya’da 15. yüzyıla ait ilk örneklere kadar tarihsel olarak takip edilebiliyor. Osmanlı İmparatorluğu’nda görevli İngiliz elçisi Edward Wortley Montagu’nun eşi Lady Montagu, Osmanlı’da tanıştığı ve 1717 mektuplarında bahsettiği çiçek aşısını kendi ülkesine tanıtmış, hekim Edward Jenner öncülüğünde İngiltere’de hasta kişilerden alınan örnekler yerine hasta ineklerden alınan örnekler kullanılarak yeni bir aşılama yöntemi uygulanmaya başlamıştı.

Yeni yöntem, İmparatorluğa Mustafa Behçet Efendi ve Sanizade Mehmet Ataullah Efendi aracılığıyla dönerken, halihazırda Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’yi kurmuş olan İmparatorluk’ta, Avrupa’da yaşanan önemli tıbbi gelişmeler de takip edilerek; oldukça önem verilen bulaşıcı hastalıklara karşı toplumsal sağlığın korunması çalışmaları devam etti.

Bu çalışmalar açısından 1885, Osmanlı İmparatorluğu’nda aşılamayı kısmen zorunlu ve tamamen ücretsiz hâle getiren ilk yasanın oluşturulduğu yıl olması ile önemli bir tarih. 1894 ve 1915 yıllarında yapılan ilaveler ile genişletilen 9 maddelik 1885 aşı nizamnamesi ile çiçek hastalığı için aşılamada öncelikli gruplar belirlenmiş oluyor ve aşı sertifikası uygulaması imparatorlukta ilk kez yürürlüğe giriyordu.

Nizamname ile, hususi ya da umumi tüm okullara kayıt olmak isteyen öğrencilerden Daire-i Tıbbiye-i Mülkiye tarafından düzenlenen ve sadece hükümet görevlisi doktor, cerrah ya da aşıcıların uygulayabilecekleri aşılar için verilmiş “aşı şehadetnamesi” ya da hastalığın daha önce atlatıldığına dair bir kanıt isteniyordu. Belgesi olmayan öğrencileri okullara kaydeden idareciler ceza kanununu ile belirlenmiş yaptırımlar ile karşılaşıyordu. 1885 aşı nizamnamesi ile aynı zamanda devlet memurlarına, medrese öğrencilerine ve ordu mensuplarına da aşı zorunluluğu getirildi.

Bu bilgiler göz önüne alındığında iddiada kullanılan 1906 tarihli aşı sertifikasının dünyanın ilk aşı sertifikası olmadığı ortaya çıkıyor. Dünyanın ilk aşı sertifikasının ne olduğu konusunda net bir bilgi bulunmuyor olsa da Osmanlı İmparatorluğu’nda 1885’ten itibaren aşı şehadetnamesi uygulamasının yürürlükte olduğu düşünüldüğünde yalnızca Osmanlı İmparatorluğu’nda dahi çok daha eski tarihli aşı şehadetnamelerinin bulunduğu anlaşılabilir.

Aşı sertifikası ve zorunlu aşı uygulamaları ilk defa 19. yüzyılda Avrupa ülkelerinde yaygınlaşmaya başlayan bir uygulama. Örnek olarak, Almanya’da çiçek hastalığına karşı zorunlu aşılama, 1874 yılında uygulanmaya başlamıştı. Osmanlı İmparatorluğu’nun da bu anlamda, zorunlu ve yaygın aşı uygulamalarında öncü değil fakat çağdaş bir ülke olduğu söylenebilir.

Bir Twitter hesabı tarafından yapılan paylaşımda yer alan arşiv belgesinin 1721 tarihli dünyanın ilk aşı sertifikası olduğu ve sertifikanın Osmanlı İmparatoru tarafından verildiği iddia edilmişti. İddiada kullanılan aşı sertifikasında bulunan bilgilere göre sertifikanın veriliş tarihi 1721 değil, 1906. Aşı sertifikası ve zorunlu aşı uygulamaları ilk defa 19. yüzyılda Avrupa ülkelerinde yaygınlaşmaya başlayan bir uygulama ve bazı Avrupa ülkelerinde zorunlu aşı uygulamaları Osmanlı İmparatorluğu’nda 1885’te başlayan uygulamadan evvel yürürlüğe girmişti. Bu anlamda, yalnızca Osmanlı İmparatorluğu’nda dahi iddiada kullanılan belgeden daha eski tarihlere ait aşı sertifikalarına ulaşılabilir.