Deprem Sonrası Çocukları Koruma Mekanizmaları

6 Şubat 2023 Kahramanmaraş depremlerinden sonra toplum yaralarını sarabilmek için pek çok yardımda bulunuyor. Çeşitli kurum ve kuruluşlarda dayanıklı gıdalar, kıyafetler, ve hijyen malzemeleri gibi zaruri ihtiyaçların bölgeye ulaştırılması için ciddi çaba sarf ediyor. Toplum olarak onca duygunun yoğunluğuyla faydalı hissedebilmek ve yaraları sarabilmek için çözüm yolları arıyoruz. Türkiye bu zor günlerden geçerken deprem bölgelerinde ebeveynlerini ve yakınlarını kaybetmiş çocuklara sahip çıkmak ve koruyucu aile olmak için bakanlığa başvuru yapan kişilerin sayısı da 190 bini buldu. Deprem öncesinde bakanlığa koruyucu aile olmak için başvuru yapan kişilerin sayısı ayda ortalama 10 ila 12 arasında değişiyordu. 

Depremzede çocuklar ve koruyucu aile hakkında sosyal medyada ciddi bir bilgi kirliliği bulunuyor. Şüphesiz ki depremden doğrudan ya da dolaylı olarak toplumun tamamı etkilendi. Haberlerde, televizyonlarda, radyolarda ve sosyal medyada deprem bölgelerini takip ediyoruz ve umut dolu haberlerin peşinden koşuyoruz. Enkaz altından saatler sonra kurtulan ebeveynlerini ve yakınlarını kaybetmiş çocuklarımızı görüyoruz. Refakatsiz çocuklara elimizi uzatabilmenin onların yaralarını sarabilmenin yollarını bulmaya çalışıyoruz. Bu duygu yoğunluğuyla koruyucu aile ve evlat edinme başvurusunda artış yaşanıyor. İlerleyen günlerde duygularımızın yoğunluğu azaldıkça, bu durum sürecin bir parçası, bir çocuğa yuva açmanın maddi ve manevi sorumluluklar barındırdığını fark edebiliriz. Çıkılan bu yolda tereddüte düşmek ya da fikir değiştirmek halihazırda yoğun travmalara maruz kalmış çocuklarımızda yeni travmalar yaratabilir. Bütün psikolojik ve sosyolojik değerlendirmeler ışığında koruyucu aile, gönüllü aile ve evlat edinme hizmetlerine ilişkin bilgileri derledik. 

Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanı Derya Yanık, 13 Şubat 2023 tarihinde bakanlıkta kayıtlı 1.362 çocuğun refakatsiz olduğunu açıkladı. Bakan Yanık, 1.362 çocuktan 369’u aileleri ve kimlikleri tespit edilerek, eşleştirilerek ailelerine teslim edildiğini ifade etti. Halihazırda 291 çocuğun kimlik tespiti yapılamadığını ancak bu konuda çalışmaların devam ettiğini vurguladı. 

Deprem nedeniyle ailesini ve yakınlarını yanında olmayan çocukların sağlık kuruluşlarında tedavileri yapıldıktan sonra Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından koruma altına alınıyor. Bu süre zarfı içinde çocukların biyolojik aileleri ve birinci yakınlarının durumlarına ilişkin incelemeler yapılıyor ve hayatta oldukları takdirde kimlik tespiti yapıldıktan sonra çocuklar ailelerine teslim ediliyor.

Çocukların biyolojik ailesi ya da birinci dereceden yakınlarının hayatlarını kaybetmeleri durumunda, çocuklar hemen koruyucu ailelere verilmiyor. Öncelikle bakanlığa bağlı kuruluşlara yerleştiriliyor. Koruyucu aile olmak için belirli prosedürler bulunuyor ve bu süreç 3 ila 6 ay arasında değişmektedir. Gerekli değerlendirme ve inceleme sonuçları tamamlandıktan sonra koruyucu aile olmaya hak kazanan aileler, bakanlık aracılığıyla çocukla karşılıklı uygunluk sağlanarak eşleştirilir. 

Koruyucu aile özellikle, "depremzede bir çocuk ile eşleşmek istiyorum" gibi bir kriterle sınırlandırılamaz. Bu durum, hak temelli değildir ve ayrımcı bir dildir. Koruyucu aile ile eşleşmeyi bekleyen çocukların her biri eşittir.

"Koruyucu aile", herhangi bir sebepten ötürü biyolojik ailesinin yanında kalması mümkün olmayan çocukların, devlet denetiminde aileler tarafından kendi aile ortamlarında bakılması ve yetiştirilmesidir. Gerekli değerlendirme ve inceleme süreçleri tamamlandıktan sonra çocuklar, koruyucu aileye sözleşme ile teslim edilir. Koruyucu aile velayete sahip değildir, çocuğun velayeti biyolojik ailesindedir. Koruyucu aile, çocuğun eğitim, bakım ve yetiştirme gibi sorumluluklarını devlet ile birlikte paylaşır.

"Gönüllü aile", "koruyucu aileden" farklıdır. Gönüllü aile, bakanlık kuruluşlarındaki çocukların yaşantılarına yardımcı olmaya yöneliktir. Gönüllü aile, belirli aralıklarla kurumu ziyaret ederek çocuklarla birlikte vakit geçirmektedir. Çocuk, bakanlık bünyesindeki kuruluşta yaşantısını devam ettirir.

Evlat edinme durumu evlat edindirilmeye uygun bir çocukla, durumu evlat edinmeye uygun kişi/eşler arasında hukuki bağlar sağlanarak çocuk ebeveyn ilişkisinin kurulmasına evlat edinme deniliyor. Evlat edinmek için eşlerin en az otuz yaşını doldurmuş ve beş yıldır evli olmaları gerekiyor. Bir çocuğun evlat edinme hizmetlerinden yararlandırılabilmesi için koruma altında olsun ya da olmasın durumunun hukuksal olarak uygun olması gerekiyor. Bu sebeple bakanlık, kuruluşlarda koruma ve bakım altında bulunan tüm çocukların evlat edindirilmesi mümkün olmadığının altını çiziyor. 

Çocuğun durumunun hukuki olarak uygun olması demek; anne ve baba rızasının olması (Türk Medeni Kanunu 309. Maddesi), Rızanın, küçüğün veya ana ve babasının oturdukları yerin mahkemesinde sözlü veya yazılı olarak açıklanarak tutanağa geçirilmesi gerekir. Öte yandan kim olduğu veya uzun süreden beri nerede oturduğunun bilinmemesi veya ayırt etme gücünden sürekli olarak yoksun bulunması, çocuğa karşı özen yükümlülüğünü yerine getirmemesi nedenleriyle anne ve babadan birinin rızası aranmıyor (Türk Medeni Kanun 311. Maddesi).

Koruyucu aile hizmeti evlat edinme hizmetnin bir basamağı değildir. Koruyucu aile statüsündeki bir çocuğun nadiren biyolojik ailesiyle hukuki irtibatı kesilebilmekte ve evlat edinme statüsüne geçebilmektedir. Bu durumda öncelikli evlat edinme hakkı koruyucu ailededir. 

Koruyucu aile başvurusu Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından tarafından yürütülür. Başvuruda bulunmak isteyenler Aile ve Sosyal Hizmetler İl Müdürlüklerine gidebilir ya da E-devlet üzerinden başvuru yapılabilir.