Ekonomik Büyüme Nedir? Nasıl Hesaplanır?

2023’e girerken dünya ekonomisini ucundan bucağından takip eden herkesin kulağına çalınan tek bir kelime var: Resesyon. Merkez bankalarının faiz artışları, tedarik zincirlerindeki bozulmalar ve petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar hep bir resesyon tehdidiyle beraber anılıyor. Dünya ekonomisinin önde gelen aktörlerinin resesyon tahminleri piyasaları karıştırmaya yetiyor. 

Peki nedir bu resesyon? 

Resesyon geniş anlamda ekonomik aktivitede geniş çaplı ve uzun süreli azalma eğilimini tanımlayan bir kavram. Teknik olarak gayri safi yurt içi hasılada üst üste iki çeyrek süren küçülme resesyon olarak tanımlanıyor. Fakat bu teknik tanımı sağlama  ekonominin resesyonda kabul edildiği anlamına her zaman gelmiyor. Ekonomik büyüklükteki değişimin yanında istihdam kapasitesi ve sanayi üretimi gibi makro ekonomik göstergeler de dikkate alınarak daha geniş çaplı değerlendirmeler yapılıyor. 

Dünya ekonomisinde ve ülke ekonomilerinde resesyon her zaman görülen bir olgu değil. Özellikle 2. Dünya Savaşı sonrası dönemde krizlerin damga vurduğu ara dönemler haricinde ekonomiler büyüme eğilimindedir. IMF verilerine göre 1980-2020 arası dünya ülkeleri ortalama % 3 seviyesinde büyümüştür. 

Büyüme oranları gelişmiş ülkelerde düşme eğiliminde olurken Çin ve  Hindistan gibi ekonomisi gelişmekte olan yüksek nüfuslu ülkeler bu dönemde ortalama %6-8 aralığında büyüme kaydetmiştir. 

Ekonomin büyümesi de daralması da ekonomik aktivitelerin büyüklüğünü özetlemeye çalışan ekonomik performans göstergeleri üzerinden belirlenir. Bu göstergelerden en önemlisi de GSYİH olarak bildiğimiz “Gayri Safi Yurt İçi Hasıla”dır. 

GSYİH bir ülkede belli bir zaman diliminde üretilen tüm nihai mal ve hizmetlerin değeridir.

* Gayri safi terimi hesaplanan hasılanın brüt olduğunu vurgular. Yani, bu hesaplamaya yıpranma payı dahil değildir.

* Yurt içi vurgusu belli bir coğrafi sınırı vurgular. Türkiye’nin yıllık GSYİH değeri Türkiye sınırları içinde üretilen mal ve hizmetlerin nihai değerini kapsar. 

* Mal ve hizmetler tekstil fabrikasında üretilen çoraptan dolmuş ücretine kadar çok farklı tipte ekonomik aktiviteyi içerir. 

* Nihai mal ve hizmet ise birden çok mal ve hizmetin karıştığı üretim sürecinde sonuçta çıkan mal ve hizmete odaklanır. Yani, mobilya mağazasında karşımıza çıkan bir kitaplığın fiyatı hasıla içindedir, kullanılan kereste, çivi gibi malzemelerin fiyatları ise bu hesaplamaya katılmaz. 

GSYİH hesaplanmasında 3 farklı yöntem kullanılır:

Üretim yöntemi

GSYİH bir ülkenin coğrafi sınırları içinde üretilen her ürünün fiyatı ve miktarının çarpılmasıyla hesaplanabilir. Üretim yöntemiyle hesaplamada sektör ayrımları önemlidir. 

2022 Nisan- Haziran dönemi GSYİH verilerine göre Türkiye ekonomisinde en yüksek pay  %55,4 hizmet sektörüne ait. Hizmet sektörünü %27,9 ile sanayi ve %6,3 ile tarım sektörü takip ediyor. Geri kalan % 10,5’u ise ürün üzerinden alınan vergiler eksi sübvansiyonlar kalemini içeriyor. 2000 yılının aynı çeyreğinde Türkiye ekonomisinde tarımın payı %10 seviyelerinde iken sanayinin payı %22, hizmet sektörünün payı ise % 58 oranında gerçekleşmişti.  

Harcama yöntemi

Diyelim ki bir markete girdik ve meyve suyu alacağız. Seçtiğimiz meyve suyunu fiyatını kasada ödediğimizde ekonomik döngü içinde ekonomiyi büyüklük dahilinde değerlendirilen bir aktivite yapmış oluyoruz. Firmaların satın aldığı alüminyum veya kamunun ihale sonucu aldığı klimalar da bu tür harcama aktivitesine örnektir. Farklı kategorilerdeki bu tür harcamaların toplanmasıyla harcamalar yöntemi üzerinden GSYİH hesaplanmış olur. 

Bu hesaplamada denklemimiz şu şekildedir: 

GSYİH = Tüketim + Yatırım + Devlet Harcamaları + Net İhracat (İhracat - İthalat)

2022 Nisan- Haziran dönemi GSYİH verilerine göre Türkiye’de hanehalkları tüketimi bu dönemde 2 trilyon lira seviyelerinde gerçekleşti ve bu miktar GSYİH’nin %58’ine tekabül ediyor. Devletin nihai harcamaları GSYİH’nin %10,9’luk payını oluştururken, denklemdeki yatırım kalemini içeren gayrisafi sabit sermaye oluşumu GSYİH’den %29’luk pay aldı. Harcamalar yöntemiyle GSYİH hesaplanmasında stok değişimini tespit etmek de önemlidir. Çünkü o yıl üretilen her ürün satılmayabilir. Üretimin bir kısmı stoklara eklenir, bazı zamanlarda da stoktan satış yapılır. GSYİH’nin %4,5’unu oluşturan stoktaki değişiklikler kalemi genel olarak üretim üzerinden hesaplanan GSYİH üzerinden kalıntı olarak hesaplanır. 

Gelir Yöntemi

Meyve suyu alışverişimize geri dönersek buradaki ekonomik aktivitenin odağını cüzdanımıza kaydıralım. Cüzdanımızdaki para yani gelirimiz nereden geliyor sorusu, gelir yöntemi ile GSYİH hesaplanırken temel sorudur. Eğer ücretli bir çalışansak maaş alırız, bir girişimciysek karımız o cüzdandadır. Belki bir toprak sahibiyiz ve onun üzerinden kira geliri elde ediyoruz ya da bankadaki paramızın faizi bizi geçindiriyor. Üretim sürecinde yer alan emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimci faktörleri ve bunlar üzerinden oluşan maaş, faiz, rant ve kar gelirleri gelir yöntemi hesaplamasının temelini oluşturur. 

Denklem de şu şekildedir: 

GSYİH = Ücretler + Faiz Ödemeleri + Rant + Kar 

İşgücü ödemeleri hesap dönemi bo­yunca, girişim tarafından çalışanın yaptığı iş karşılığında verilen maaş ve ücretleri tanımlar. 2022 Nisan- Haziran dönemi GSYİH verilerine göre Türkiye’de dönem boyunca toplam iş gücü ödemeleri toplam hasılanın %22,7’sidir. İşgücü ödemeleri vergi ve sübvansiyon kalemini katmadığımızda ulaştığımız gayri safi katma değerin ise %25,7’sini oluşturur. Net işletme artığı kalemi ise sermayeye yani işverene kalan kısmı niteler. 2022 ikinci çeyreğinde bu oran gayri safi katma değerin % 54’üdür. Sabit sermaye tüketimi kalemi kabaca üretimde kullanılan fiziki sermayenin cari değerindeki düşme olarak tanımlanır. Bu kalemde de hasılanın %19,4’ünü oluşturur. 

Bu hesaplamaların hepsi teorik olarak aynı sonucu verir. Bir ülkede belli bir periyotta toplam üretim, toplam harcama ve toplam gelir birbirine eşittir. Fakat hesaplama sürecinde yöntemden doğan hatalar nedeniyle çeşitli düzeltmeler yapılır. Türkiye’nin GSYİH hesaplama sürecini yöneten TÜİK üretim yöntemiyle hesaplamayı temel kabul etmektedir.