Kayın Ön Ekinin Kayın Ağacından Geldiği İddiası Doğru mu?
Yazar:
Gül Hür
Gül Hür
İddia şöyle;

Bir Facebook kullanıcısı tarafından 3 Eylül 2024’te yapılan bir paylaşımda, kayın ön ekinin kökeninin Orta Asya Türk kültüründeki kutsal kayın ağacına dayandığı ve iki ailenin birleşmesi anlamında kullanıldığı iddia edildi

Gönderi, 3 binden fazla paylaşım ve 200’den fazla yorum almış.

İddia KISMEN YANLIŞ
Kayın kelimesinin aile bağlarıyla ilişkilendirilmesinin, eski Türk kültüründeki kayın ağacıyla bağlantılı olmadığı yönündeki görüşler daha güçlü. Etimoloji alanında otorite kabul edilen kaynaklarda, kayın sözcüğünün kayın ağacıyla doğrudan bağlantılı olduğuna dair bir bilgi bulunmuyor.
Kayınço kelimesi, Türkiye Türkçesindeki "kayın" ve "eçü" (ağabey) sözcüklerinin birleşiminden türemiştir.
Kayınpeder kelimesindeki "peder" kelimesi Farsça "padar" sözcüğünden gelen yani Hint-Avrupa kökenli bir kelime.
Kayın Ön Ekinin Aile Üyelerini Tanımlamak İçin Kullanılmasının Kayın Ağacıyla Bir İlgisi Bulunmadığına Dair Görüşler Ağır Basıyor
Sosyal medyada yaygınlık kazanan bir iddiaya göre, Türkçede eşin ailesi için kullanılan "kayın" (kayınvalide, kayınço, kayınpeder gibi) ifadesi, eski Kam Türk kültüründe kutsal sayılan kayın ağacından türemiş. İddiaya göre, kayın ağacının hızlı kaynayıp birleşen bir ağaç türü olduğu ve bu nedenle iki ailenin kaynaşmasını simgelemek için kullanıldığı ileri sürülüyor. Ayrıca "kayınço" kelimesinin "kayın eçesi"nden türediği, "kayınpeder" kelimesindeki "peder"in ise Hristiyanlardan gelmediği savunulmakta.
Türk Dil Kurumu’nun (TDK) Etimoloji Sözlüğü’nde “kayın” kelimesi şu şekilde açıklanmış:
geniş yapraklı bir orman ağacı (Fagus orientalis)’ ~ Az gayın. -Tkm gayıŋ ‘huş ağacı (Betula alba)’. -Krg kayıŋ ‘huş ağacı’. -Kklp kayıŋ. -Nog kayıŋ. -Blk kayın. -TatK kain, kayın. -Kzk kayıŋ. -Alt kaiŋ. -Tel kayıŋ. -Şor, Sag kazıŋ. -Soy kadıŋ. -Tuv xadıŋ. -Yak xatıŋ. -Çuv xurăn. ~ OT kadıŋ; Oğuzca kayın. Eski Kıpçakçada da kayın olarak geçer. Eski kaynaklarda ‘Betula’ olarak kullanılır. Çağdaş diyalektlerde de ‘Betula’ anlamını saklamıştır. Yalnız Anadolu ve Balkan ağızlarında ‘Fagus orientalis’ olarak geçtiği göze çarpıyor. Ana Türkçe *kadıŋ’ın çağdaş diyalektlerde kayın (~ kayıŋ), kazıŋ, xatıŋ ve xurăn gibi biçimler alması kuraldır. Ana Türkçe -d- yalnız Tuvaca ve Soyotçada olduğu gibi kalmıştır. Macarca katáng’ın kökeni için bk. Eren: MNy 39: 20-24.
Sevan Nişanyan'ın Türkçe kelimelerin etimolojisini açıklayan sözlüğünde "kayın" kelimesinin evlilik bağına dair bir anlam taşıdığı belirtilmektedir. Bu kaynak, "kayın" kelimesinin eski Türkçedeki "katun" ya da "katın" kelimesinden türediğini ve kutsal ağaçla bağlantılı olmadığını vurgular. Nişanyan Sözlük ek açıklaması: 
Karş. Moğolca kadum "evlilik yoluyla hısım". Türkiye Türkçesi kādın < χātūn sözcüğüyle veya Arapça ḳāim "yerine geçen" sözcüğüyle alakası kurulamaz.
"Kayın" kelimesinin etimolojik kökeni Türk dillerine dayanmaktadır. TDK'ya göre, bu kelime aslında kadıŋ kökünden gelmekte ve başlangıçta huş ağacını ifade etmekteydi. Anadolu'da ve Balkanlar'da ise Doğu Kayını (Fagus orientalis) anlamına evrilmiştir. Ayrıca, Nişanyan Sözlük’e göre, kelimenin Moğolca kadum (evlilik yoluyla hısım) kelimesinden türediği ve aile bağları anlamında kullanıldığı belirtiliyor. Yani, kayın kelimesi ile aile üyelerini tanımlayan terimlerin ağaç türleriyle doğrudan bir bağlantısı bulunmamaktadır.
Sonuç olarak, "kayın" kelimesinin aile üyelerini tanımlamada kullanılması, ağacın kaynaşma özelliğiyle değil, tarihsel ve kültürel dil gelişimleriyle ilgilidir. Bu nedenle sosyal medyada dolaşan iddia yanlış yönlendirmektedir.
Paylaşımında yer alan diğer iki iddia ise kayınço ve peder kelimelerinin kökenleri ile ilgili. Öncelikle TDK Etimoloji Sözlüğü’nde “kayınço” kelimesi için yazan köken bilgisi şöyle:
‘kocanın erkek kardeşi, kayınbirader’ Anadolu ağızlarında kayınço yanında kayınçı, kayınçu, kayinci, kayinçe gibi birtakım biçimler geçer. Kayınço biçiminin sonundaki -ço açıklanmaya muhtaçtır. Bu ekin yalnız kayınço’da geçtiği anlaşılıyor. Türkçeden Bulgarcaya da kajnce ve kajnco olarak geçmiştir (BER 2: 143).
Aynı kelimenin Nişanyan sözlüğündeki açıklaması ise şu şekilde:
Türkiye Türkçesi kayın eçü deyiminden evrilmiştir. Bu deyim Türkiye Türkçesi kayın “evlilik yoluyla akraba” ve Türkiye Türkçesi eçü “ağabey” sözcüklerinin bileşiğidir.
Son olarak peder kelimesinin kökeni TDK Etimoloji Sözlüğü’nde yer almazken Nişanyan Sözlük’te bu kelime için yapılan açıklama şöyle:
Farsça padar veya pidar پدر “baba” sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Avestaca ve Eski Farsça aynı anlama gelen pitar sözcüğünden evrilmiştir. Bu sözcük Hintavrupa Anadili aynı anlama gelen yazılı örneği bulunmayan *ph₂tḗr (*patḗr) biçiminden evrilmiştir.Aynı Hintavrupa Anadili kökten Sanskritçe pitár, Ermenice hayr հայր, Eski Yunanca patēr, Latince pater, Almanca Vater, İngilizce father (aynı anlamda). Önseste Ermenice /*p/ > /h/ ve Germence /*p/ > /f/ evrimleri standarttır.
Açıklamdan görüleceği gibi “kayın eçesi" ifadesi Türkiye Türkçesindeki kayın (evlilik yoluyla akraba) ve eçü (ağabey) sözcüklerinden türemiş. Bu dilsel değişim Türkçe halk ağızlarında çeşitli formlar almış. Öte yandan, "kayınpeder" kelimesindeki "peder", iddia edildiği gibi Farsça padar (baba) kelimesinden geliyor. Yani Hint-Avrupa kökenine dayanıyor. 
Kayın Ağacı Türk Kültürü İçin Önemli Bir Sembol
Kayın ağacının eski Kam Türk kültüründeki yeri, özellikle doğa ve ağaç kültü ile bağlantılı. Türk mitolojisinde kayın ağacı, "Hayat Ağacı" olarak görülen önemli bir sembol. Bu ağaç, yer ile göğü birleştiren kutsal bir varlık olarak kabul edilmiş. Türklerin inanışlarına göre kayın ağacı, Tanrı ile bağlantı kurmanın bir aracı olarak kullanılmış, özellikle Şaman ritüellerinde kutsal bir yer tutmuş. Bu ritüellerde kayın ağacının çevresinde dönülerek dualar edilip Tanrı ile iletişim kurulmaya çalışılırmış. Kayın ağacının Türk mitolojisindeki önemine dair başka bir boyut ise, doğurganlık ve ailevi birliktelik ile olan ilişki. Ağaç kültünde kayın, iki ailenin birleşmesini ve kaynaşmasını simgeleyen bir metafor olarak da kullanılmış. Bu inanış, ağacın büyüyüp gelişen yapısına dayandırılıyor. 
İddiada kayın ağacının Türk kültüründeki önemine dair kullanılan ifadeler doğru olsa da “kayın” kelimesinin kökeninin kayın ağacından geldiğine dair etimoloji sözlüklerinde herhangi bir bilgiye rastlanmıyor. Dolayısıyla iddianın bu kısmı yanlış. Ancak kayınço ve peder kelimelerinin kökenleri ile ilgili iddialar doğru.

Sonuç olarak;

Kayın ön ekinin kökeninin Orta Asya Türk kültüründeki kutsal kayın ağacına dayandığı ve iki ailenin birleşmesi anlamında kullanıldığı iddiası kısmen yanlış.