“Kanun Meclisten Geçti!”: Yasalar Nasıl Yapılır?

Siyasi okuryazarlık konusunda yetkin olmayan ortalama bir kullanıcı için yasama faaliyetleriyle ilgili haberler bir yanlış bilgi ve algı tetikleyici olabiliyor. Özellikle herhangi bir bağlam bilgisi vermeden birkaç cümleyle haber paylaşan hesapların türediği sosyal medyada bu tuzağa düşmek oldukça kolay. Sansasyonel içerikli bir kanun teklifinin herhangi bir yerde “kabul edilmiş” olması bazı sosyal medya gruplarında ondan yürürlüğe girmiş bir kanun gibi bahsedilmesine neden olabiliyor. 

Kanun, bir devletin yasama organı tarafından belirli bir süreç sonunda kabul edilen ve yazılı bir metin olarak yayımlanan, bireylerin ve kurumların uyması gereken hukuk kurallarıdır. Kanunlar, toplum düzenini sağlamak, hak ve yükümlülükleri belirlemek, belirli durumlar için izinler vermek veya yasaklar getirmek amacıyla oluşturulur. Türkiye’de kanunlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından yapılır ve yürürlüğe girmesi için Cumhurbaşkanı tarafından onaylanıp Resmî Gazete’de yayımlanması gerekir. Kanunlar, Anayasa’ya uygun olmalıdır ve Anayasa’nın üstünde bir hukuki değere sahip değildir.

Türkiye’de  2018’de Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçilmesiyle beraber yasama ile yürütme arasındaki ilişkilerde köklü değişimler olmuştu. Bu sistem değişiminin kanun yapma sürecine etkisi de oldu. Parlamenter sistemde kanun teklifi hem milletvekilleri hem de hükümet (kanun tasarısı olarak) tarafından verilebiliyordu. Çünkü yürütme TBMM içinden çıkan bir hükümet tarafından yürütülüyordu. Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminde ise kanun teklifi sadece milletvekilleri tarafından verilebiliyor. Cumhurbaşkanı veya yürütme organı doğrudan TBMM’ye kanun tasarısı sunamıyor. 

TBMM’de kanun yapım süreci “TBMM İç Tüzüğü”nde ayrıntılı olarak belirtiliyor.

Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) yasama el kitabına göre kanun; genel, nesnel ve kişilik dışı hukuk kuralları, bu kuralların TBMM’de usulüne uygun olarak kabul edilmesi ise yasama işlemi olarak tanımlanıyor. Bir kanunun yürürlüğe girmesi için ise şu aşamalardan geçmesi gerekiyor;

1. Kanun Teklifi: Kanun teklifi, bir veya birden çok milletvekili tarafından hazırlanır ve TBMM Başkanlığına sunulur. Yürütme organı (Cumhurbaşkanı) kanun teklifi veremez, bu yetki yalnızca milletvekillerindedir.

2. Komisyonlara Havale: Kanun teklifleri TBMM Başkanlığı tarafından ilgili komisyonlara havale edilir. Komisyonlar, şartlarına uymayan kanun tekliflerini sahiplerine tamamlatmakla yetkilidir.

3. Komisyon İncelemesi: Teklifler esas komisyonlarda görüşülür. Esas komisyon, teklif üzerinde çalışmalar yapar, maddeleri inceleyerek gerekli gördüğü değişiklikleri yapabilir. Bu aşamada tali komisyonlar da teklife ilişkin görüş bildirebilir. Komisyon üyeleri TBMM’de grubu (en az 20 milletvekili) olan siyasi partilerin milletvekillerinden oluşur. Her parti, TBMM’deki temsil oranında komisyon üyesi bulundurur. 

4. Komisyon Raporunun Hazırlanması: Komisyon görüşmeleri sonucunda, komisyon tarafından bir rapor hazırlanır. Bu raporda komisyonun teklife ilişkin düşünceleri ve yapılan değişikliklerin gerekçeleri yer alır. Bir kanun teklifinin esas komisyonca reddi istenir ve rapor da Genel Kurul oylamasıyla benimsenirse, kanun teklifi reddedilmiş olur. Rapor benimsenmezse komisyona geri verilir.

5. Genel Kurul Görüşmeleri: Kanun teklifleri, komisyon raporları doğrultusunda TBMM Genel Kurulu’nda görüşülür. Görüşme sırasında önce teklifin tümü, ardından maddeler tek tek ele alınır. 

6. Oylama: Kanun teklifinin tümü ve maddeleri, Genel Kurul’da oylanır. Anayasa değişiklikleri hariç, kanun tekliflerinin oylaması işaret oyu ile yapılır; ancak en az yirmi milletvekilinin talebi halinde açık oylama yapılabilir. Normal kanunlar için oturuma katılan milletvekillerinin salt çoğunluğunun (yarısından bir fazlası) oyu yeterlidir. Anayasa değişiklikleri için ise TBMM üye tamsayısının (600 milletvekili) en az üçte iki çoğunluğu (yani 400 milletvekili) aranır. 

7. Cumhurbaşkanının Onayı: Genel Kurul’da kabul edilen kanun, Cumhurbaşkanı’nın onayına sunulur. Cumhurbaşkanı, kanunu onaylayarak Resmî Gazete’de yayımlanmasını sağlayabilir veya bir kez daha görüşülmek üzere TBMM’ye geri gönderebilir.

8. Resmi Gazete’de Yayımlanma: Cumhurbaşkanı tarafından onaylanan kanun, Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girer.

Eğer Cumhurbaşkanı kanunu uygun bulmazsa, bir kez daha görüşülmek üzere TBMM'ye geri gönderebilir. 

TBMM'ye geri gönderilen bir kanunda süreç şu şekilde işler;

a. Komisyon İncelemesi (İkinci Görüşme): Komisyonlar, Cumhurbaşkanınca yayımlanması kısmen uygun bulunmayan ve bir daha görüşülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderilen kanunların sadece uygun bulunmayan maddelerini görüşebilir

b. Genel Kurulda Yeniden Görüşme: Geri gönderilen kanunların sadece uygun bulunmayan maddelerinin görüşülmesine kanunun görüşmelerine başlamadan önce Genel Kurulca görüşmesiz karar verilebilir. 

c. Teklifin Aynen Kabulü: TBMM Genel Kurulu, Cumhurbaşkanının veto ettiği kanun teklifini aynen kabul ederse, Cumhurbaşkanının bu kanunu onaylama zorunluluğu vardır. Bu aşamada Cumhurbaşkanının iade ettiği normal bir kanun için TBMM Genel Kurulu’nda yeniden kabul edilmesi gereken şart, üye tamsayısının salt çoğunluğudur. Bu durumda, kanun Cumhurbaşkanının onayına tekrar sunulur ve onaylanarak Resmi Gazete'de yayımlanır. 

d. Kanunun Değiştirilmesi veya Reddedilmesi: TBMM, Cumhurbaşkanının gerekçelerini dikkate alarak kanunu değiştirebilir veya tamamen reddedebilir. Eğer kanun değiştirilirse, süreç normal kanun yapım sürecine uygun olarak yeniden devam eder.

5. Yayımlama ve Yürürlüğe Girme: Cumhurbaşkanının onayıyla kanun Resmi Gazete'de yayımlanır ve yayımlandığı tarihte veya kanunun belirlediği başka bir tarihte yürürlüğe girer.

Yürürlükte olan bir kanunun iptali veya geri çekilmesi yasama ve yargı yollarıyla gerçekleşebilir; 

1. Kanunun Kaldırılması veya Değiştirilmesi (Yasama Yolu): Yürürlükteki bir kanunun kaldırılması veya değiştirilmesi için yeni bir kanun teklifi hazırlanabilir. Bu teklif, TBMM’de aynı yasama süreçlerinden geçerek yürürlüğe girerse yasa değişmiş olur. 

2. Anayasa Mahkemesi'ne (AYM) Başvuru ve İptal Kararı (Yargı Yolu): Anayasa’ya aykırı olduğu gerekçesi ile AYM’ye başvuru yapılarak bir kanunun iptal istemi sonucunda veya AYM’nin kanunu incelemesi sonucunda, yürürlükteki kanunun AYM tarafından Anayasa’ya aykırı olduğuna karar verilebilir. AYM, kanunun Anayasaya aykırı olduğuna karar verirse, kanun tamamen veya kısmen iptal edilir. İptal edilen hükümler, AYM kararının Resmi Gazete'de yayımlanmasıyla yürürlükten kalkar.