İddia şöyle;

Bir Twitter hesabı tarafından 8 Şubat 2022 tarihinde yapılan paylaşımda “zıvanadan çıkmak” deyiminin 1960’larda trafik polislerinin içinde durduğu “zıvana” adlı silindirik varilden geldiği iddia edildi.

İddia, birçok sosyal medya hesabı tarafından çeşitli aralıklarla paylaşılmış.

Zıvana Kelimesinin Kökeni

Türk Dil Kurumuna (TDK) göre Farsça “zubane” kelimesinden Türkçeye gelen zıvana; “iki ucu açık küçük boru”, “bir kilit dilinin yerleşmesi için açılmış delik” ve “pipo veya sigara ağızlığının sap bölümü” anlamlarına gelmekte. Yine TDK’ye göre “zıvanadan çıkmak” deyimi ise “çok sinirlenmek, öfkelenmek”, “aklını yitirmek, çılgın gibi davranmak”, “denetlenemez duruma gelmek” anlamlarına sahip. 

Tütün ürünlerinde, marangozlukta, değirmencilikte, mekanikte ve hatta denizcilik terminolojisinde bulunan zıvana, 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra trafik polislerinin içinde durduğu silindirik variller için de kullanılmış. Deyimin çıkış kaynağı ise trafik polislerinin sürücülere, “beni zıvanadan çıkarma” dediği rivayetine dayanıyor. Google Kitaplarda anahtar kelimeler ile yapılan aramalarda ise zıvanadan çıkmak kalıbının söz konusu silindir varillerden daha öncesine dayandığı görülüyor. 

“Zıvanadan Çıkmak” Deyiminin Yer Aldığı Bazı Eserler

Peyami Safa tarafından kaleme alınan 1923 tarihli “Sözde Kızlar” adlı romanda “zıvanadan çıkmak” şu şekilde kullanılmış.
Tepem atmazsa benden akıllı yoktur. Zıvanadan çıkarsam benden deli yoktur
M. Turhan Tan’ın 1938 yılında yayımlanan “Osmanlı Rasputin’i Cinci Hoca” ve 1939’da yayımlanan “Hint Denizlerinde Türkler” kitaplarında da deyimin yer aldığı görülüyor.
Tan’ın “Osmanlı Rasputin’i Cinci Hoca” adlı eserinde deyim şöyle kullanılmış:
… Deli İbrahimi zıvanadan çıkaracak, şıkır şıkır oynatacaktı.

Tan’ın “Hint Denizinde Türkler” adlı diğer eserinde de deyimin 86 ve 119. sayfalarda iki defa kullanılmış olduğu göze çarpıyor.

Türkçe sözlük ve deyimlerin derlenmesine katkıları olan dilbilimci ve hekim Mehmet Ali Ağakay’ın kaleme aldığı 1949 tarihli “Türkçede Mecazlar Sözlüğü”nde ve Ferit Develioğlu’nun 1945 tarihli “Türk Argosu” kitabında da “zıvanadan çıkma” deyiminin yer aldığı görülüyor.

İddia 2019 yılında Malumatfuruş tarafından da incelemiş. 

İddia YANLIŞ

Bir Twitter hesabı tarafından 8 Şubat 2022 tarihinde yapılan paylaşımda “zıvanadan çıkmak” deyiminin 1960’larda trafik polislerinin içinde durduğu “zıvana” adlı silindirik varilden geldiği iddia edilmişti. Trafik polislerinin içinde bulunduğu silindirik varile, kullanıldığı dönemde zıvana denmiş olsa da “zıvanadan çıkmak” deyiminin bu varillerin kullanımından çok daha öncesine dayandığı görülüyor. Dolayısıyla, deyimin çıkış noktasının trafik polisleri ile herhangi bir ilişkisi bulunmuyor. 

Sonuç olarak;

Zıvanadan çıkmak deyiminin trafik polislerinin içinde durduğu silindirik varilden geldiği iddiası yanlış