Cumhuriyetin İlanından Sonra Kurulan İlk Kurum Çocuk Esirgeme Kurumu mu?

Türkiye, 19 gün boyunca kayıp olan Narin Güran’ın 8 Eylül 2024 tarihinde cansız bedeninin bulunmasının ardından derin bir üzüntü yaşıyor. Tüm toplumu yasa boğan bu acı olay, çocukların korunmasına yönelik tartışmaları yeniden alevlendirdi. Kamuoyunda, çocuk istismarı, şiddeti ve cinayetlerinin önlenip önlenemeyeceği ve devletin çocukları koruma konusunda nasıl bir rol üstlenmesi gerektiği gibi sorular sıkça gündeme geliyor.

Sosyal medya platformlarında da konuyla ilgili çeşitli iddialar paylaşılmaya devam ediyor. Bu iddialardan biri de Cumhuriyet’in ilanının ardından kurulan ilk kurumun Çocuk Esirgeme Kurumu olduğu yönünde. 

Aslında halk arasında hâlâ Çocuk Esirgeme Kurumu olarak bilinen ancak 2018 itibariyle Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü adıyla hizmet veren kurumun tarihi biraz daha eski. 1908’den beri yerel düzeyde faaliyetlerine başlayan Himaye-i Etfal Cemiyeti, Çocuk Esirgeme Kurumu’nun temellerini oluşturuyor. Bu cemiyetin Ankara merkezinin 1921 yılında kurulması nedeniyle Cemiyet’in kuruluş yılı kaynaklarda 1921 olarak geçiyor. Türkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti, Nizamname-i Esasisi’nde kurulma amaçlarını şu şekilde açıklamış:

Görüldüğü gibi cemiyet; öksüz, yetim ve kimsesiz çocukları koruma amacıyla kurulmuş ve Cumhuriyet'in sosyal hizmet anlayışının temel taşlarından biri olmuş. Mustafa Kemal Atatürk'ün desteklediği cemiyet, şehit çocuklarına ve savaş mağduru ailelere öncelik vererek, tüm çocukların eğitim, sağlık ve kültürel ihtiyaçlarını karşılamayı hedeflemiş. Cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte ise Cumhuriyet ideolojisine uygun olarak ana bakım evleri, aşevleri, çocuk tiyatroları ve kitapevleri gibi kurumlarla modernleşen Türkiye'nin çocuk konusu milli bir mesele olarak ele alınmış. 1934'te Çocuk Esirgeme Kurumu adını alan bu kuruluş, günümüzde ise Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı bünyesinde Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü adı ile hizmet vermeye devam ediyor. 

Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kuruluş tarihinin iddiada yer alan tarihten daha eski olmasının yanı sıra “Cumhuriyet’in ilk kurumları” gibi bir tanımlama da biraz problemli. Bunun en önemli nedeni Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kurulduğunda hukuki olarak “cemiyet” statüsünde olması. Statünün tanımında ve yaklaşımda mevzuatta birçok değişiklik olması bir kenara bırakıldığında cemiyet günümüzde dernek statüsüne eşdeğer bir örgütlenme. Osmanlı Devleti’nde Kanuni Esasi öncesinde de cemiyet yapılanmalarına rastlamak mümkün. Örneğin 1863’te birçok Osmanlı paşası ve aydınının üyesi olduğu Darüşşafaka Cemiyeti eğitim alanındaki ilk sivil örgütlenmelerden biri. Bu cemiyetler faaliyet alanlarında bazı durumlarda devlet kurumlarıyla çalışsa da kendilerine ait bütçeleri olan örgütler ve yasal anlamda devlet çatısı altında değiller. 

Himaye-i Etfal Cemiyeti gerek Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde gerekse de Cumhuriyet döneminde devlet yönetiminde ileri gelenlerin üyesi olduğu bir cemiyet olmuş ve şu an devletin bir fonksiyonu olarak gördüğümüz çocuklarla ilgili sosyal hizmetleri sağlayan bir kurum olarak öne çıkmış. 1983’te de Çocuk Esirgeme Kurumu devlet çatısı altında bütçesi olan Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na dönüşmüş. 

İddiadaki devlet vurgusu dikkate alındığında 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilanından sonra kurulan ilk kurum olarak ise Mübadele, İmar ve İskan Vekaleti gösterilebilir. Vekaletin kurulmasına dair kanun 13 Ekim 1923’te, teşkilatlanması ile ilgili kanun ise 1 Kasım 1923’te TBMM’de kabul edilmiş.