Türkiye'de Emeğin Durumu

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Ev İşçileri Sözleşmesine göre ev işçisi terimi bir iş ilişkisi kapsamında ev işleriyle (temizlik, ütü, yemek yapma, bulaşık yıkama, bahçe bakımı vs.) uğraşan kişiler olarak tanımlanıyor. Ev işini tam zamanlı veya  yarı zamanlı yapan, birden fazla hane için uyruğu fark etmeksizin çalışan bireyler de ev işçisi kapsamında sayılırken, ev işlerini düzensiz ve ara sıra yapıp, geçimini sağlamak için yapmayan kişiler ev işçisi kapsamında sayılmıyor.

Türkiye’de ise ev hizmetlerinin neleri kapsadığına ilişkin ilk yasal tanım 1 Nisan 2015 yılında çıkarılan “Ev Hizmetlerinde 5510 Sayılı Kanunun Ek 9 uncu Maddesi Kapsamında Sigortalı Çalıştırılması Hakkında Tebliğ” ile yapıldı. Ev hizmeti: “Ev içerisinde yaşayan aile bireyleri tarafından yapılabilecek temizlik, yemek yapma, çamaşır, ütü, alışveriş, bahçe işleri gibi gündelik işler ile çocuk, yaşlı veya özel bakıma ihtiyacı olan kişilerin bakım işlerinin aile bireyleri dışındaki kişiler tarafından yapılması” olarak ifade edildi.

ILO’nun tahminine göre dünya üzerinde 15 yaş ve üzeri 75,6 milyon ev işçisi bulunuyor ve bu işçilerin yüzde 76’sını kadınlar oluşturuyor. Ev işçisi kadınlar dünya genelindeki kadın istihdamının yüzde 4,6’ine veya kadın çalışanların yüzde 8,8’ine denk geliyor. Türkiye’de ise ev işçisi sayısı biraz daha muğlak. TÜİK’in 2020 verilerine göre 220 binin üzerinde ev işçisi bulunmaktayken, ev işçileri sendikalarına göre bu sayının en az 1 milyon olduğu tahmin ediliyor.

Dünya genelinde olduğu gibi ev işçileri Türkiye’de de en güvencesiz çalışan gruplar arasında yer alıyor. Toplumsal cinsiyet rolleri etrafında ev işlerine yüklenen anlam ve buna bağlı olarak ev işçilerinin dörtte birinden fazlasını kadınların oluşturması bu işçilerin çalışma koşullarındaki “güvencesizliği” çok boyutlu kılıyor. Ev işçilerinin yüzde 90’ına yakınının kayıt dışı koşullarda çalışması, buna bağlı olarak başta sağlık olmak üzere sosyal güvenlik haklarından, işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemlerinden yoksunluğu ev işçilerinin güvencesiz çalışmalarına neden olurken; belirli bir iş tanımının olmayıp, “eve dair her işin” kapsanması kötü muamele, taciz gibi birçok riski de barındırıyor.

Ev işçilerinin en büyük sorunlarının başında kayıt-dışılık geliyor. Ev işçisi sayısının tespitindeki yetersizlik kayıt dışılık tespitini de zorlaştırsa da ILO’ya göre dünyada ev işçilerinin yüzde 82’si kayıt dışı çalışıyor. Kayıt dışılığın sonucu yasal korumadan da yoksun çalışan bu bireyler, ayrımcılık, psiko-fiziksel şiddet ve tacizle karşı karşıya kalabiliyor. 

Ev işçilerinin en büyük sorunlarından bir diğeri de iş tanımı. Somut ve belirli bir iş tanımının olmaması ev işçilerinin mesailerini de belirsiz bir hale getiriyor. Örneğin, temizlik için istihdam edilen bir kişiye yemek, çamaşır gibi farklı işler de yaptırılması veya hasta bakımı için istihdam edilen bir kişiye temizlik gibi farklı işlerde yaptırılması ev işçilerinin çalışma koşullarının ağırlaşmasına ve bu alandaki güvencesizliğin artmasına neden oluyor.

Özellikle temizlik alanında çalışan ev işçilerinin en önemli sorun alanlarından birisi de tehlikeli ve sağlıksız koşullarda çalışma. Cam silme esnasında birçok ev işçisi kadının düşerek hayatını kaybediyor. Bununla birlikte temizlik sırasında kullanılan kimyasallar kısa ve uzun vadede meslek hastaklarına sebebiyet verebiliyor.

Kayıt dışılık, iş tanımı ve çalışma saati belirsizliği gibi problemler ücret sorunu da beraberinde getiriyor. Ücret sorunu özellikle gündelikçi olarak çalışan ev işçilerinde daha görünür durumda. Gündelikçi olarak çalışanlar herhangi bir nedenle işe gidemedikleri veya işverenin işe almadığı zaman gelirden yoksun kalıyor. Bununla birlikte kayıt dışı çalışma da işsiz kalınan sürede işsizlik veya kısa çalışma ödeneği ile nakdi ücret desteğinden yararlanılamamasına neden olmakta.

16 Haziran 2011 tarihinde Uluslararası Çalışma Konferansı’nın 100. oturumunda doğrudan ev işçilerinin haklarına yönelik olan ilk sözleşme olan “Ev İşçilerine İnsanca İş Sözleşmesi’nin (ILO C189)” kabul edildi. Konferansta 16 Haziran tarihi de tüm dünyada Ev İşçileri Günü ilan edildi. Sözleşmenin kabulüyle birlikte Uluslararası Ev İşçileri Ağı, tüm hükümetleri ILO C189’u imzalamaya davet etti.  Uruguay ve Filipinler’in sözleşmeyi ilk imzalayan ülkeler olmasıyla birlikte “Ev İşçilerine İnsanca İş Sözleşmesi” yürürlüğe girdi. Ev işçilerinin çalışma koşullarının diğer çalışanlara paralel olmasının istendiği sözleşmede;

gibi maddeler yer alıyor. Kasım 2022 itibarıyla 36 ülke tarafından onaylanan sözleşme 35 ülkede yürürlükte bulunuyor. 36 ülkenin arasında Türkiye yer almıyor.

Türkiye’de ev işçileri ve çalışma örgütleri tarafından en fazla eleştirilen konuların başında ev işçiliğinin iş kanunu kapsamında bulunmaması geliyor. Ev işlerinde çalışanlar 4857 sayılı İş Kanunu’nun dördüncü maddesine göre iş kanunu kapsamında bulunmuyor ve kanun kapsamına giren işçilere tanınan haklardan yararlanamıyor. Ev işçileri için 6098 sayılı Borçlar Kanunu’nun iş hayatına yönelik hükümleri uygulanabiliyor.

2014 yılında yürürlüğe giren 6552 sayılı Kanun ile birlikte ev hizmetlerinde çalışanların sigortalı olabilmeleri için on gün ölçütü getirildi. Yasaya göre ev işçilerinin sigortalı olabilmesi, ayda on gün ve aynı kişinin yanında çalışma şartına bağlandı. Ev işçileri ayda on günden az çalışıyor veya on günden fazla çalışsalar dahi işlerini farklı kişiler için yapıyorsa zorunlu sigortalı kapsamında yer alamıyor. Bu şartları sağlamayan işçiler yani 10 günden az çalışanlar ise yalnızca iş kazası ve “meslek hastalığı” için sigortalanabiliyor.

 Türkiye’de ev işçilerinin ilk sendikal örgütlenme deneyimi Ev İşçileri Dayanışma Sendikası (EVİD-SEN) ile 2011 yılında başladı. 15 Haziran 2011’de kurulan EVİD-SEN, ev işçilerinin bir iş kolunda olmadığı ve işçi olarak tanınmadığı gerekçesiyle(6) Bakırköy 3. İş Mahkemesi’nin 22 Eylül 2011 tarihli kararıyla kapatıldı. Uzun yıllar süren hukuk mücadelesinden sonra yeniden açılan sendika faaliyetlerine devam ediyor. EVİD-SEN’den sonra 19 Aralık 2013’te ev işçilerinin bir diğer sendikası olan İmece Ev İşçileri Sendikası kuruluşunu ilan etti. Ev işçilerinin başta gelen iki sendikası da ev işçilerinin davalarını takip etmekte, basın açıklaması düzenlemekte ve kamuoyunda ev işçilerinin görünürlüğünü sağlamaya çalışmakta. Ev işçileri sendikaları işçilerin sorunlarına karşı mücadelelerini sürdürürken, Ev İşçilerine İnsanca İş Sözleşmesi’nin imzalanması çağrısında bulunuyorlar.